Λόγος Β΄ εις την ύψωσιν του Τιμίου Σταυρού.

Του εν Αγίοις πατρός ημών Ιωάννου Αρχιεπισκόπου Κων/πόλεως του Χρυσοστόμου.

Πάσα μεν η από των χειρόνων επί τα κρείττονα μεταβολή μεγίστην χαράν και ευφροσύνην τω γένει των ανθρώπων κατεργάζεται· πέφυκε γαρ η ανθρωπίνη φύσις, των κρειττόνων ορεγομένη αεί, σπεύδειν επί την των βελτιόνων κατάληψιν. Ούτω γουν, ηδεία τοις πλέουσιν η εκ χειμώνος εις ευδίαν και γαλήνην μετάβασις· ηδεία δε και τοις οδοπόροις, η εκ καμάτου επ΄ ανάπαυσιν ησυχία· ηδεία δε και τοις λυπουμένοις, η εκ κατηφείας εις ευφροσύνην μετάθεσις· ηδυτέρα δε και τοις νοσούσιν η εξ ασθενείας εις υγίειαν και ευρωστίαν ανάληψις· ηδεία δε και τοις πολεμίοις η από έχθρας εις φιλίαν και ειρήνην βεβαίωσις· ηδυτέρα δε και η από του σκότους και της νυκτός εις την ημέραν μετάπτωσις. Και πάσα πράξις, ως έστιν ειπείν, ηδυτέραν έχει την εργασίαν, όταν όφελος μετά τοις ποθούσιν αυτήν απεργάζηται.                                                                     

Ούτω γουν ορώμεν και την υπό Θεού δεδομένην ημίν απόλαυσιν, τη μεταβολή την ευφροσύνην ημίν παρεχομένην. Σίτος μεν γαρ εστιν ούτως ηδύς· εις δε την γην μετά κόπου καταβαλλόμενος και πολυπλασιαζόμενος, ηδύτερος αναδείκνυται μετά πάσης χαράς εις πλήθος τροφής λαμβανόμενος. Εις μεν γαρ εστι τω σπόρω κόκκος εις αδηλίαν ριπτόμενος. Ούτω και φύσις αμπέλου ηδυτέραν ημίν παρέχει την ανάπαυσιν, τη μεταβολή του καρπού τον πότον από του ξύλου προσφερομένη. Έλικες μεν γαρ και φύλλα, δριμυτάτην και στυπτικωτάτην έχουσι την ενέργειαν, ως μηδέ στόματι δυνατόν προς γεύσιν εφάψασθαι· σταφυλή δε συν έλιξι και φύλλοις εν ενί ξύλω συμφυομένη, τοιαύτην γλυκείαν έχει την αίσθησιν, ως γλυκαίνειν των πικρών και λυπηρών την έξιν, τον ίδιον καρπόν εις ευφροσύνην τη πόσει παρεχομένη.                                        

Ούτω και της ελαίας το πρέμνον, αειθαλές μεν έχει το φύλλον, αεί δε νεάζον το δένδρον· φέρεται δε κατά καιρόν ο καρπός, ουχ ομοίως τοις πάσιν από του ξύλου φαινόμενος, αλλ΄ ιδίαν τινά φύσιν εν εαυτώ επιδεικνύμενος. Άνθος μεν γαρ πρώτον ως χουν λεπτότατόν εστι περιβαλλόμενον, εν μέσω δε τούτου αυτός εστιν ως κέγχρος αναφυόμενος· και βότρυϊ μεν παρεοικώς, πλήθος αναρίθμητον επιδείκνυται· εις αύξησιν δε προϊών, του πλήθους μεν ως ανωφελούς απαλλάττεται, και πικρός μεν εστιν έως τέλους απογευόμενος, άγευστος δε δια χειρών λαμβανόμενος· φύλαξ δε δια τούτου της εαυτού ποιότητος γινόμενος, ήδη της πικρότητος τη μεταβολή τοσαύτην ηδείαν παρέχει την γεύσιν, ως πάσης μεν τρυφής άρτυμα παρεισφέρεσθαι, πάσης δε εστιάσεως κέρασμα προς την ζωήν των ανθρώπων γίνεσθαι. Και ούτω πάσα φύσις φυτών τε και σπερμάτων, τη μεταβολή των καρπών, την ευφροσύνην τοις πάσι παρέχουσιν.                                                                                                                                                             

Επεί τοίνυν των χαλεπωτέρων επί τη των βελτιόνων μεταβολή τοσαύτην χαρίζεται την απόλαυσιν, φέρε δη, μεταβάντες επί τα τούτων τιμιώτερα, θεασώμεθα πόσων ημίν αγαθών πρόξενος γέγονεν ο Σταυρός του Χριστού, δια της αυτού ενεργείας, τοσαύτην μεταβολήν αγαθών κατεργασάμενος. Ει γαρ και λυπηρός και στυγνός ο του Κυρίου Σταυρός ακουόμενος, αλλά χαράς πλήρης και φαιδρότητος έμπλεως, ου πάθους, αλλ΄ απαθείας αίτιος γενόμενος. Ει δε και σκάνδαλόν  εστιν Ιουδαίοις ονομαζόμενος, μωρία δε και τοις έθνεσι κηρυττόμενος, αλλ΄ ημίν τοις πιστεύουσι σωτηρία μνημονευόμενος. Ει γαρ και εν Εκκλησία Σταυρού αναγινωσκομένου, και πάθους δια Σταυρού μνημονευομένου, λαός ο Σταυρώ πιστεύων αγανακτεί, ελεεινήν φωνήν και γογγυσμόν αφιέμενος, ου δια τον Σταυρόν, αλλά δια τους σταυρώσαντας και απιστήσαντας.                                                                                                                                                       

Σταυρός γαρ σωτηρία της Εκκλησίας· Σταυρός το καύχημα των εις αυτόν ηλπικότων· Σταυρός ο απαλλάξας ημάς των προλαβόντων κακών, και απαρχή των επιγενομένων ημίν αγαθών. Σταυρός η προς Θεόν εχθρών καταλλαγή, και επί Χριστόν αμαρτωλών επιστροφή. Δια Σταυρού γαρ της έχθρας ερρύσθημεν, και δια Σταυρού τω Θεώ εις φιλίαν συνήφθημεν· δια Σταυρού της του διαβόλου τυραννίδος ηλευθερώθημεν, και δια Σταυρού του θανάτου και της απωλείας απηλλάγημεν. Δια τούτο ο λαός, πρότερον μεν περί Σταυρού ακούων εγόγγυζεν· αύθις δε περί αναστάσεως ακούων, τον γογγυσμόν εις χαράν μετέβαλε, καθαρά τη φωνή την δόξαν προφερόμενος. Σταυρός την ανθρωπείαν φύσιν εις αγγελικήν μετέβαλε τάξιν, πάσης φθαρτής πράξεως αλλοτρίαν αποδείξας, και της αφθάρτου ζωής ενδιαιτάσθαι καταξιώσας. Ουκέτι γαρ ανθρώποις, αλλά και θεούς προσηγόρευσε λέγων· «Εγώ είπα, θεοί εστε και υιοί Υψίστου πάντες». Ουκέτι δούλους, αλλά φίλους και αδελφούς ωνόμασεν, «Απαγγελώ το όνομά σου τοις αδελφοίς μου» λέγων.                                                                                                                                                                   

Οράς πόσην μεταβολήν ο Σταυρός κατειργάσατο; Ίνα δε μάθης ακριβέστερον την δύναμιν του Σταυρού, κατανόησον τι προ Σταυρού, και τι μετά Σταυρόν, και ευρήσεις του Σταυρού την ενέργειαν. Προ Σταυρού, Υιός ουκ ην γινωσκόμενος· σήμερον Σταυρού κηρυττομένου, Υιός ονομάζεται, και Πατήρ δι΄ Υιού γνωρίζεται. Προ Σταυρού διάβολος προσεκυνείτο· νυν, Σταυρού κηρυττομένου, διάβολος πέπτωκε και δαίμονες φυγαδεύονται. Προ Σταυρού, πορνείαις και ασελγείαις εσχολάζομεν· νυν δε Σταυρού κηρυττομένου, ου μόνον πορνείας απέστημεν, αλλά και γάμων κατεφρονήσαμεν, παρθενίαν δε, ην ουκ ήδειμεν, δεξάμενοι, ως ιδίαν φυλάττομεν. Ουκ ην Σταυρός κηρυττόμενος, και διάβολος τους Ιουδαίους κατά του Χριστού συνήγαγε· σήμερον Σταυρός κηρύττεται και οι Απόστολοι Ιουδαίους δια της πίστεως προσάγουσιν. Ουκ ην Σταυρός κηρυττόμενος, και υπό θανάτου κατειχόμεθα· νυν Σταυρός κηρύσσεται, και ως μη όντος θανάτου κατεφρονήσαμεν, την δε αιώνιον ζωήν εποθήσαμεν. Ουκ ην Σταυρός κηρυττόμενος, και Παραδείσου αλλότριοι ήμεν· Σταυρού δε φανέντος, παραχρήμα ληστής Παραδείσου ηξιώθη.                                                                                                                                                                                  

Ω μεγάλης δυνάμεως του Σταυρού! Όσην μεταβολήν τω γένει των ανθρώπων κατειργάσατο! Από τοσούτου σκότους, εις φως απέραντον μετέστησεν· από θανάτου, εις αιώνιον ζωήν ανεκαλέσατο· από φθοράς, εις αφθαρσίαν ανεκαίνισεν. Ουκέτι γαρ οφθαλμοί καρδίας από αγνοίας υπό του σκότους καλύπτονται, αλλά δια Σταυρού τω φωτί της γνώσεως καταυγάζονται. Ουκέτι ώτα κωφών υπό απιστίας κέκλεισται· οι κωφοί γαρ ήκουσαν λόγον Κυρίου, και οι τυφλοί ανέβλεψαν του ιδείν την δόξαν του Θεού.                                                                                                                                    

Ταύτα του Σταυρού τα κατορθώματα, ταύτα ημίν δια Σταυρού τα δωρήματα. Τι γαρ καλόν ημίν ουκ από Σταυρού δεδώρηται; Τι δε αγαθόν ου δια Σταυρού ημίν κατώρθωται; Δια Σταυρού ευσεβείν εδιδάχθημεν, και της θείας φύσεως την δύναμιν επέγνωμεν· δια Σταυρού δικαιοσύνην Θεού παιδευόμεθα, και σωφροσύνης αρετήν μεταδιώκομεν· δια Σταυρού αλλήλους γνωρίζομεν, και οι μακράν όντες Χριστώ συνήφθημεν, και της Χάριτος του Αγίου Πνεύματος ηξιώθημεν· δια Σταυρού αγάπης την δύναμιν έγνωμεν, και υπέρ αλλήλων αποθανείν ου παραιτούμεθα· δια Σταυρού πάντων των εν τω κόσμω καταπεφρονήκαμεν, και ως ουδέν αυτά είναι ηγησάμεθα, των μελλόντων αγαθών ορεγόμενοι, και των αοράτων ως ορωμένων αντιποιούμενοι.                                                                                                                                                           

Σταυρός κηρύττεται, και πίστις η εις Θεόν ομολογείται, και η αλήθεια εις άπασαν την οικουμένην πολιτεύεται. Σταυρός κηρύττεται, και Μάρτυρες αναδείκνυνται, και η εις Χριστόν ομολογία κρατύνεται. Σταυρός κηρύττεται, και η Ανάστασις αναδείκνυται, και η ζωή πεφανέρωται, και η των ουρανών Βασιλεία καταπιστεύεται, και οι άπιστοι τω Σταυρώ πιστεύουσι, και σωτηρίας τυγχάνουσιν οι τον Σταυρόν κατά της ζωής επινοήσαντες. Σταυρός τούτων απάντων ημίν πρόξενος γέγονε, και δια Σταυρού άδειν εδιδάχθημεν. Τι τοίνυν Σταυρού τιμιώτερον; Τι δε τούτου ταις ημετέραις ψυχαίς ωφελιμώτερον; Μη ουν επαισχυνθώμεν Σταυρόν ονομάζοντες, αλλά μετά πάσης παρρησίας αυτόν ομολογήσωμεν, δι΄ ου εις σωτηρίαν ανεκλήθημεν και εις αιώνιον ζωήν παραπεμπόμεθα.                                                                                                       

Οράς πόσην ο Σταυρός ούτος οικονομίαν τω κόσμω κατειργάσατο; Μετέβαλεν αυτού τα άνομα πράγματα, και ηλλοίωσε τα άθεα δόγματα· ουκέτι νόμοις διαβολικοίς εμπολιτεύεται, ου θεσμοίς θανατικοίς αναστρέφεται. Θεός γαρ επεδήμησε, και της οιστρηλασίας τα πάθη εξέτεμε, τα ίδια ενομοθέτησε, και τα συμφέροντα και επωφελή εδογμάτισε· δόγματα σωφροσύνης εθέσπισε, και την ηδυπάθειαν εξέκοψεν· όρους αγιωσύνης ενέθηκε, και νόμον αγνείας ήρμοσε, και άνομον πορνείαν εκποδών εποίησε· τους της εγκρατείας ενομοθέτησε κανόνας, και τας των ηδονών επικρατείας ανέτρεψε· δόγματι θεϊκώ τα των επιθυμιών όργανα κατάσπασε, και πάσαν την δι΄ ηδονής εντικτομένην αμαρτίαν εμείωσεν. Επειδή γαρ αρχή πορνείας, επίνοια ειδώλων· εύρεσις δε αυτών, φθορά ζωής· δια τούτο την ρίζαν ανομίας εξέκοψεν, ίνα παύση πάντα τα ρεύματα της ασεβείας.                                                                                      

Και κατήργησε μεν τα μυσαρά σεβάσματα της ειδωλολατρίας, διέφθειρε δε τα των αθεμίτων επιτηδεύματα, ηχρείωσε τα σχίσματα της βακχικής παρανομίας, και ημαύρωσε τα πλάσματα και τα καλλωπίσματα της ασεβείας· τα της απάτης ενέκοψεν αδικήματα, και τα της απωλείας ενέφραξε ρεύματα· εκαθάρισε τας ψυχάς εκριζώσας τας ακάνθας της ασεβείας, και ήνεγκεν ως κόκκον σίτου τα σπέρματα της θεοσεβείας, ίν΄  αποδείξη τας ψυχάς καρποφορούσας γεννήματα δικαιοσύνης· ήνοιξε τους καταρράκτας της πνευματικής σιτοδοσίας, και επλήρωσε τας λογικάς αποθήκας των θεϊκών γεννημάτων της επουρανίου σοφίας· ενεφόρησε τους πιστεύοντας της του Πνεύματος αγιαστίας, και γέγονεν έκαστος δοχείον της ενθέου αγιωσύνης και ποταμός της θείας ευπρεπείας.                                                                                                                                                                                                                   

Τούτων ημίν απάντων ο Σταυρός εχορήγησε την κτήσιν, και πάντων των τηλικούτων αγαθών δια του Σταυρού απολαύομεν. Τούτων απάντων την γνώσιν δια Σταυρού ειλήφαμεν, και πάντα ταύτα δι΄ αυτού εδιδάχθημεν. Ίνα δε μάθης του Σταυρού την δύναμιν, και πόσον ισχύει Σταυρού ενέργεια, κατάμαθε τα επί του Σταυρού γενόμενα, και ευρήσεις έργα θεϊκής δυνάμεως δι΄ αυτού τελούμενα. Σταυρός κατά της ζωής πήγνυται, και ζωή τω κόσμω δια Σταυρού εις θάνατον επινενόηται, και θάνατος νεκρός δι΄ αυτού αποδέδεικται· Σταυρός κατά της αληθείας ήπλωται, και δια Σταυρού κόσμος της αληθείας πεπλήρωται. Σταυρός εκτέταται κατά του Δεσπότου, και ο Δεσπότης δι΄ αυτού τας χείρας εκτείνας, τα πάντα προς εαυτόν συνήγαγε. Χριστός επί Σταυρού κρέμαται, και διάβολος νενέκρωται. Χριστός επί Σταυρού ήπλωται, και σημείον σωτηρίας τω κόσμω δεδώρηται. Χριστός επί Σταυρού προσήλωται, και πάσα ψυχή εκ δεσμών λελύτρωται. Χριστός επί Σταυρού πέπηγε, και η σύμπασα κτίσις από της φθοράς της δουλείας ηλευθέρωται. Χριστός επί Σταυρού αναπέπαυται, και τεράστιον καινότερον τω κόσμω αναδέδεικται· ηλίου γαρ το φως σκοτίζεται. Σύμβολον τοις μεν απίστοις εν ημέρα κρίσεως το σκότος ταμιευόμενον, τοις δε πιστεύουσι το φως της ημέρας από σκότους μεταβαλλόμενον. Τούτο δε και προφητικόν που λόγιον βοά λέγον· «και έσται εν εκείνη τη ημέρα, λέγει Κύριος, δύσεται ο ήλιος μεσημβρίας, και συσκοτάσει εν ημέρα το φως, και μεταστρέψω τας εορτάς υμών εις πένθος, και πάσας τας ωδάς υμών εις θρήνους».                                                                                    

Οράς, αγαπητέ, ηλίκον περιέχει μυστήριον το προφητικόν λόγιον; Ενταύθα γαρ αμφοτέρων αινίττεται τα πράγματα, Ιουδαίων τε λέγω, των υπό Νόμον, και εθνών έξω του Νόμου την ανομίαν επιτελούντων. Οι μεν γαρ κατά Νόμον εορτάζοντες πενθήσουσι, τας εορτάς απολέσαντες, και αντί ωδών, κοπετόν περί της Ιερουσαλήμ ποιήσονται. Ουκέτι γαρ έσται Ιερουσαλήμ έχουσα τας λατρείας, ούτε επιτελεσθήσεται εορτή εν αυτή, τέλος ειληφότων απάντων μετά την Χριστού επιδημίαν και το Πάθος Αυτού και την οικονομίαν. Δια τούτο ουν φησι· «Μεταστρέψω τας εορτάς υμών εις πένθος, και πάσας τας ωδάς υμών εις θρήνους», των νομικών αποστερούμενοι και εις δουλείαν παντί έθνει παραδιδόμενοι, ανθ΄ ων ουκ επίστευσαν τω θείω και παραδόξω του Σταυρού κηρύγματι. Πενθήσει δε και επί ταις αμαρτίαις εξομολογούμενα έθνη, πένθος μακαρισμού πρόξενον. «Μακάριοι, γαρ φησιν, οι πενθούντες, ότι αυτοί παρακληθήσονται». Πενθήσουσιν ουν επί ταις ματαίαις αυτών εορταίς και άσμασιν αθεμίτοις, οις επετέλουν τοις ακαθάρτοις δαίμοσιν. Όρα γαρ μοι σήμερον, πως μετανοήσας Εθνικός, ο πρότερον τοις ειδώλοις εορτάζων, μεταστρέφει την εορτήν εις πένθος, μετανοών εφ΄ οις κακοίς έπραττε, και λέγει θρηνών το προφητικόν εκείνο λόγιον· «Επλανήθημεν εν τη αισχύνη ημών και επεκάλυψεν ημάς τα αμαρτήματα ημών, ότι επλήσθημεν ασεβείας ημών». Ούτως ουν και ημείς καλώς θρηνούντες και πενθούντες εν ταις προγεγραμμένοις ημίν κακοίς, τω Σραυρώ εαυτούς προσπλέξωμεν, και εις ουρανόν την διάνοιαν τείναντες, Χριστώ τω Σωτήρι ημών πλησιάσαντες, εγγύς Θεού εν τη Βασιλεία των ουρανών γενέσθαι καταξιωθώμεν, εν αυτώ Χριστώ τω Κυρίω ημών· ω η δόξα και το κράτος εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.